[424] กานสฺสา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ เอตฺถ ปน ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญา, ธมฺมานํ สภาวปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสนรสา, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานาฯ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตี’’ติ (อ. นิ. 10.2) วจนโต ปน สมาธิ ตสฺสา ปทฏฺฐานํฯ

ปญฺญาปเภทกถา

[425] กติวิธา ปญฺญาติ ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขเณน ตาว เอกวิธาฯ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธาฯ ตถา สาสวานาสวาทิวเสน, นามรูปววตฺถาปนวเสน, โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตวเสน, ทสฺสนภาวนาภูมิวเสน จฯ ติวิธา จินฺตาสุตภาวนามยวเสนฯ ตถา ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณารมฺมณวเสน, อายาปายอุปายโกสลฺลวเสน, อชฺฌตฺตาภินิเวสาทิวเสน จฯ จตุพฺพิธา จตูสุ สจฺเจสุ ญาณวเสน จตุปฏิสมฺภิทาวเสน จาติฯ

[426] ตตฺถ เอกวิธโกฏฺฐาโส อุตฺตานตฺโถเยวฯ ทุวิธโกฏฺฐาเส โลกิยมคฺคสมฺปยุตฺตา โลกิยาฯ โลกุตฺตรมคฺคสมฺปยุตฺตา โลกุตฺตราติ เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธาฯ

ทุติยทุเก อาสวานํ อารมฺมณภูตา สาสวาฯ เตสํ อนารมฺมณา อนาสวาฯ อตฺถโต ปเนสา โลกิยโลกุตฺตราว โหติฯ อาสวสมฺปยุตฺตา สาสวาฯ อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ สาสวานาสวาทิวเสน ทุวิธาฯ

ตติยทุเก ยา วิปสฺสนํ อารภิตุกามสฺส จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ ววตฺถาปเน ปญฺญา, อยํ นามววตฺถาปนปญฺญาฯ ยา รูปกฺขนฺธสฺส ววตฺถาปเน ปญฺญา, อยํ รูปววตฺถาปนปญฺญาติ เอวํ นามรูปววตฺถาปนวเสน ทุวิธาฯ

จตุตฺถทุเก ทฺวีสุ กามาวจรกุสลจิตฺเตสุ โสฬสสุ จ ปญฺจกนเยน จตุกฺกชฺฌานิเกสุ มคฺคจิตฺเตสุ ปญฺญา โสมนสฺสสหคตาฯ ทฺวีสุ กามาวจรกุสลจิตฺเตสุ จตูสุ จ ปญฺจมชฺฌานิเกสุ มคฺคจิตฺเตสุ ปญฺญา อุเปกฺขาสหคตาติ เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตวเสน ทุวิธาฯ

ปญฺจมทุเก ปฐมมคฺคปญฺญา ทสฺสนภูมิฯ อวเสสมคฺคตฺตยปญฺญา ภาวนาภูมีติ เอวํ ทสฺสนภาวนาภูมิวเสน ทุวิธาฯ

[427] ติเกสุ ปฐมตฺติเก ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลทฺธปญฺญา อตฺตโน จินฺตาวเสน นิปฺผนฺนตฺตา จินฺตามยาฯ ปรโต สุตฺวา ปฏิลทฺธปญฺญา สุตวเสน นิปฺผนฺนตฺตา สุตมยาฯ ยถา ตถา วา ภาวนาวเสน นิปฺผนฺนา อปฺปนาปฺปตฺตา ปญฺญา ภาวนามยาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ตตฺถ กตมา จินฺตามยา ปญฺญา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺฐาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปิํ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ทิฏฺฐิํ รุจิํ มุติํ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานขนฺติํ ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ จินฺตามยา ปญฺญา…เป.… สุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ สุตมยา ปญฺญาฯ สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปญฺญา ภาวนามยา ปญฺญา’’ติ (วิภ. 768)ฯ

เอวํ จินฺตาสุตภาวนามยวเสน ติวิธาฯ

ทุติยตฺติเก กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตา ปญฺญา ปริตฺตารมฺมณาฯ รูปาวจรารูปาวจเร อารพฺภ ปวตฺตา มหคฺคตารมฺมณาฯ สา โลกิยวิปสฺสนาฯ นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตา อปฺปมาณารมฺมณาฯ สา โลกุตฺตรวิปสฺสนาติ เอวํ ปริตฺตมหคฺคตาปฺปมาณารมฺมณวเสน ติวิธาฯ

ตติยตฺติเก อาโย นาม วุทฺธิ, สา ทุวิธา อนตฺถหานิโต อตฺถุปฺปตฺติโต จฯ ตตฺถ โกสลฺลํ อายโกสลฺลํฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺลํ? อิเม เม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ, อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตีติ, ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ, อิทํ วุจฺจติ อายโกสลฺล’’นฺติ (วิภ. 771)ฯ

อปาโยติ ปน อวุทฺธิ, สาปิ ทุวิธา อตฺถหานิโต จ อนตฺถุปฺปตฺติโต จฯ ตตฺถ โกสลฺลํ อปายโกสลฺลํฯ ยถาห ‘‘ตตฺถ กตมํ อปายโกสลฺลํ? อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทิ (วิภ. 771)ฯ

สพฺพตฺถ ปน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อุปาเยสุ นิพฺพตฺติการเณสุ ตํขณปฺปวตฺตํ ฐานุปฺปตฺติกํ โกสลฺลํ อุปายโกสลฺลํ นามฯ ยถาห – ‘‘สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปญฺญา อุปายโกสลฺล’’นฺติ (วิภ. 771)ฯ เอวํ อายาปายอุปายโกสลฺลวเสน ติวิธาฯ

จตุตฺถตฺติเก อตฺตโน ขนฺเธ คเหตฺวา อารทฺธา วิปสฺสนา ปญฺญา อชฺฌตฺตาภินิเวสาฯ ปรสฺส ขนฺเธ พาหิรํ วา อนินฺทฺริยพทฺธรูปํ คเหตฺวา อารทฺธา พหิทฺธาภินิเวสาฯ อุภยํ คเหตฺวา อารทฺธา อชฺฌตฺตพหิทฺธาภินิเวสาติ เอวํ อชฺฌตฺตาภินิเวสาทิวเสน ติวิธาฯ

[428] จตุกฺเกสุ ปฐมจตุกฺเก ทุกฺขสจฺจํ อารพฺภ ปวตฺตํ ญาณํ ทุกฺเข ญาณํฯ ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ ปวตฺตํ ญาณํ ทุกฺขสมุทเย ญาณํฯ ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ ปวตฺตํ ญาณํ ทุกฺขนิโรเธ ญาณํฯ ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อารพฺภ ปวตฺตํ ญาณํ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณนฺติ เอวํ จตูสุ สจฺเจสุ ญาณวเสน จตุพฺพิธาฯ

ทุติยจตุกฺเก จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา นาม อตฺถาทีสุ ปเภทคตานิ จตฺตาริ ญาณานิฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ธมฺเม ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ ตตฺรธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาฯ ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 718)ฯ

ตตฺถ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลสฺเสตํ อธิวจนํฯ เหตุผลํ หิ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อริยติ อธิคมิยติ สมฺปาปุณิยติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปน ยํ กิญฺจิ ปจฺจยสมฺภูตํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถติ เวทิตพฺพา ฯ ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ธมฺโมติปิ สงฺเขปโต ปจฺจยสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปจฺจโย หิ ยสฺมา ตํ ตํ ทหติ ปวตฺเตติ วา สมฺปาปุณิตุํ วา เทติ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติฯ

ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโมติ เวทิตพฺพาฯ ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ

อยเมว หิ อตฺโถ อภิธมฺเม –

‘‘ทุกฺเข ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ทุกฺขสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตาฯ อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ ชรามรเณ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ชรามรณสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา…เป.… สงฺขารนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ…เป.… เวทลฺลํฯ อยํ วุจฺจติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ ‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’ติฯ อยํ วุจฺจติ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป.… อิเม ธมฺมา กุสลาฯ อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทินา (วิภ. 719 อาทโย) นเยน วิภชิตฺวา ทสฺสิโตฯ

ตตฺรธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณนฺติ ตสฺมิํ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ อพฺยภิจารี โวหาโรฯ ตทภิลาเป ตสฺส ภาสเน อุทีรเณ ตํ ภาสิตํ ลปิตํ อุทีริตํ สุตฺวาว อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตีติ เอวํ ตสฺสา ธมฺมนิรุตฺติสญฺญิตาย สภาวนิรุตฺติยา มาคธิกาย สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาย ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาฯ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต หิ ผสฺโส เวทนาติ เอวมาทิวจนํ สุตฺวาว อยํ สภาวนิรุตฺตีติ ชานาติฯ ผสฺสา เวทโนติ เอวมาทิกํ ปน อยํ น สภาวนิรุตฺตีติฯ

ญาเณสุ ญาณนฺติ สพฺพตฺถ ญาณมารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ญาณารมฺมณํ ญาณํ, ยถาวุตฺเตสุ วา เตสุ ญาเณสุ สโคจรกิจฺจาทิวเสน วิตฺถารโต ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ อตฺโถฯ

[429] จตสฺโสปิ เจตา ปฏิสมฺภิทา ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ เสกฺขภูมิยญฺจ อเสกฺขภูมิยญฺจฯ

ตตฺถ อคฺคสาวกานํ มหาสาวกานญฺจ อเสกฺขภูมิยํ ปเภทคตาฯ อานนฺทตฺเถรจิตฺตคหปติธมฺมิกอุปาสกอุปาลิคหปติขุชฺชุตฺตราอุปาสิกาทีนํ เสกฺขภูมิยํฯ เอวํ ทฺวีสุ ภูมีสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติโยปิ เจตา อธิคเมน ปริยตฺติยา สวเนน ปริปุจฺฉาย ปุพฺพโยเคน จาติ อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ วิสทา โหนฺติฯ

ตตฺถ อธิคโม นาม อรหตฺตปฺปตฺติฯ ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํฯ สวนํ นาม สกฺกจฺจํ อตฺถิํ กตฺวา ธมฺมสฺสวนํฯ ปริปุจฺฉา นาม ปาฬิอฏฺฐกถาทีสุ คณฺฐิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถา, ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพพุทฺธานํ สาสเน คตปจฺจาคติกภาเวน ยาว อนุโลมํ โคตฺรภุสมีปํ, ตาว วิปสฺสนานุโยโคฯ

อปเร อาหุ –

‘‘ปุพฺพโยโค พาหุสจฺจํ, เทสภาสา จ อาคโม;

ปริปุจฺฉา อธิคโม, ครุสนฺนิสฺสโย ตถา;

มิตฺตสมฺปตฺติ เจวาติ, ปฏิสมฺภิทปจฺจยา’’ติฯ

ตตฺถ ปุพฺพโยโค วุตฺตนโยวฯ พาหุสจฺจํ นาม เตสุ เตสุ สตฺเถสุ จ สิปฺปายตเนสุ จ กุสลตาฯ เทสภาสา นาม เอกสตโวหารกุสลตาฯ วิเสเสน ปน มาคธิเก โกสลฺลํฯ อาคโม นาม อนฺตมโส โอปมฺมวคฺคมตฺตสฺสปิ พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํฯ ปริปุจฺฉา นาม เอกคาถายปิ อตฺถวินิจฺฉยปุจฺฉนํฯ อธิคโม นาม โสตาปนฺนตา วา…เป.… อรหตฺตํ วาฯ ครุสนฺนิสฺสโย นาม สุตปฏิภานพหุลานํ ครูนํ สนฺติเก วาโสฯ มิตฺตสมฺปตฺติ นาม ตถารูปานํเยว มิตฺตานํ ปฏิลาโภติฯ

ตตฺถ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ปุพฺพโยคญฺเจว อธิคมญฺจ นิสฺสาย ปฏิสมฺภิทา ปาปุณนฺติฯ สาวกา สพฺพานิปิ เอตานิ การณานิฯ

ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติยา จ ปาฏิเยกฺโก กมฺมฏฺฐานภาวนานุโยโค นาม นตฺถิฯ เสกฺขานํ ปน เสกฺขผลวิโมกฺขนฺติกาฯ อเสกฺขานํ อเสกฺขผลวิโมกฺขนฺติกาว ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ โหติฯ ตถาคตานํ หิ ทสพลานิ วิย อริยานํ อริยผเลเนว ปฏิสมฺภิทา อิชฺฌนฺตีติ อิมา ปฏิสมฺภิทา สนฺธาย วุตฺตํ จตุปฏิสมฺภิทาวเสน จตุพฺพิธาติฯ

ปญฺญาภูมิ-มูล-สรีรววตฺถานํ

[430] กถํ ภาเวตพฺพาติ เอตฺถ ปน ยสฺมา อิมาย ปญฺญาย ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทา ธมฺมา ภูมิฯ สีลวิสุทฺธิ เจว จิตฺตวิสุทฺธิ จาติ อิมา ทฺเว วิสุทฺธิโย มูลํฯ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ, มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ อิมา ปญฺจ วิสุทฺธิโย สรีรํฯ ตสฺมา เตสุ ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน ญาณปริจยํ กตฺวา มูลภูตา ทฺเว วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา สรีรภูตา ปญฺจ วิสุทฺธิโย สมฺปาเทนฺเตน ภาเวตพฺพาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ

[431] อยํ ปน วิตฺถาโร, ยํ ตาว วุตฺตํ ‘‘ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทา ธมฺมา ภูมี’’ติ, เอตฺถ ขนฺธาติ ปญฺจ ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธติฯ

รูปกฺขนฺธกถา

[432] ตตฺถ ยํ กิญฺจิ สีตาทีหิ รุปฺปนลกฺขณํ ธมฺมชาตํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา รูปกฺขนฺโธติ เวทิตพฺพํฯ

ตเทตํ รุปฺปนลกฺขเณน เอกวิธมฺปิ ภูโตปาทายเภทโต ทุวิธํฯ

ตตฺถ ภูตรูปํ จตุพฺพิธํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติฯ ตาสํ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานานิ จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานิฯ ปทฏฺฐานโต ปน ตา สพฺพาปิ อวเสสธาตุตฺตยปทฏฺฐานาฯ